Şapka Devriminin 100’üncü yıl dönümü

Atatürk, modern Cumhuriyet için önemli devrimlere imza attı. Bunlardan biri de fes, kalpak, takke gibi çağ dışı başlıkları yasaklamak oldu. Büyük Önder’in bu adımlarını değersizleştirmeye çalışanlar amaçlarına ulaşamadı.

Cumhuriyet devrimlerini hedef alan gericilerin kullandıkları sözde “tarihi” olaylardan biri de 25 Kasım 1925’te çıkarılan Şapka Kanunu’nun hemen ardından Erzurum’da bir kadının “Şapka Kanununa muhalefetten” idam edildiği kara propagandasıdır. 1960’larda ortaya atılan söyleme göre Şalcı Bacı / Şalcı Şöhret adı takılan bir kadın Erzurum’da çıkan olayların ardından Sıkıyönetim Mahkemesinde yargılanarak idam edildi. Modern ve laik Türkiye’yi inşa eden devrim kanunlarının başında gelen Şapka Kanunu’nun 100. yıl dönümünde, hayali bir karakterin nasıl yaratıldığına, nasıl karşı devrim sembolüne dönüştürüldüğüne ve gerçekte ne olduğuna mercek tuttuk.

Mustafa Kemal Paşa’nın 23 Ağustos 1925’te Kastamonu ziyareti sırasında halka gösterdiği şapka ve İnebolu’da yaptığı tarihi konuşma diğer devrim kanunları ile birlikte değerlendirildiğinde modern ve laik Türkiye Cumhuriyeti’nin inşasında önemli bir kilometre taşıdır. 1925’te şapkanın İslam’a aykırı olduğu propagandası ile genç Cumhuriyete savaş açılırken günümüzde tarihi gerçekler bir yana itilerek “şapka takmayanların idam edildiği” yalanı söylenmeye devam etmektedir.

Şapka İktisâsı Hakkındaki Kanun Teklifi, Şeyh Sait isyanının geriliminin devam ettiği 15 Ekim 1925’te Konya Milletvekili Refik Bey ve arkadaşlarınca TBMM Başkanlığına verildi. 14 Kasım’da Sivas’ta Taşhan’ın duvarına asılan yaftada bilhassa Şapka İnkılabı ve Ulu Önder Mustafa Kemal aleyhinde ağır ifadelere yer verildi. 22 Kasım’da Kayseri’de, 24 Kasım’da Erzurum’da, teklifin Meclis’te görüşüldüğü 25 Kasım’da ise Rize’de şapka aleyhine gösteriler yapıldı. 26 Kasım’da Maraş, 4 Aralık’ta da Giresun karıştı. Kanun ile TBMM üyeleri ve memurlarına başlık olarak şapka giyilmesi zorunluluğu getirildi ve Türk halkı da buna aykırı bir alışkanlığın devamından menedildi.

“BİR CASUSLUK FAALİYETİ”

Atatürk devrimlerinin üzerine düşürülmeye çalışılan gölgelerden biri de Şapka Kanunu’na muhalefetten bir kadının Erzurum’da yargılanarak idam edildiği safsatasıdır. Gericilerin Şapka Kanunu’nu bahane ederek kentte çıkardığı karışıklıklar üzerine Meclis’e Erzurum’da bir ay süreyle sıkıyönetim ilan edilmesi hakkında Başbakanlık Tezkeresi geldi. Tezkere hakkında açıklama yapan Başbakan İsmet Paşa, olayın arkasındaki gerçek nedeni ifşa etti. İsmet Paşa, Erzurum’da bir kısım halkın çarşıyı kısmen kapatmaya çalıştığını, Vali Zühtü Bey’in ikametgâhı önüne gelip “Biz gâvur memur istemeyiz” diyerek gösteri yaptıklarını ve jandarmanın müdahale ettiğini anlattı. İhtara itaat edilmemesi üzerine hükümet kuvvetleri tarafından dağıtıldıklarını söyleyen İsmet Paşa, 24 Kasım akşamına kadar 27 kişinin tevkif edildiğini belirterek sözlerine şöyle devam etti:

“Halk umumiyetle hâdiseyi nefretle telâkki etmiştir. Anlaşıldığına göre geçmiş senelerde casuslukla şöhret kazanmış birtakım adamlar ki, içlerinde eski şeyhler vardır. Bunlar Affı Umumi Kanunu’ndan istifade ederek çıkmışlar, şimdi serbest gezerken yeniden faaliyete geçip tertibat almışlardır. Bunların hepsi tevkif olunmuştur.”

Yıllar sonra ortaya atılan söylentilere göre Erzurum’da kurulan Sıkıyönetim Mahkemesi’nde idam edilenlerden biri de sonradan ‘Şalcı Bacı’ adı takılan kadındı.

6 Aralık 1925’te Erzurum’a varan İkinci Dönem Ankara İstiklal Mahkemesi aynı gün TBMM Başkanlığına bir rapor yollayarak olay hakkında bilgi verdi. Rapora göre, Erzurum’da çıkan bu ayaklanma Şeyh Hacı Osman’ın çevresindeki 20-30 kişiyle sabah namazından sonra din namına şapka meselesini alet ederek bir kısım halkı kışkırtmasıyla başlar. Valinin ciddi tutumu, Müstahkem Mevki Komutanı Hasan Paşa’nın da fiilen askerle müdahalede bulunması üzerine bir-iki saat içinde bastırılır. Sıkıyönetim Mahkemesi olaya tertipçi ve kışkırtıcı olarak tutuklananları suçüstü noktasından yargılayıp mahkûm eder. Suçları dördüncü ve beşinci dereceden olanların yargılanması sürürken İstiklal Mahkemesi duruma el koyar.

NEFES